Κ. Καλογερόπουλος, Δρ. Πολιτισμικής Τεχνολογίας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου
Εισαγωγή
Τι ακριβώς σημαίνει ανοικτή πρόσβαση; Μία από τις ερμηνείες της λέξης ανοικτός είναι εκείνος που αφήνει ελεύθερη τη δίοδο, που δεν έχει ή προβάλλει εμπόδια[1]. Η πρόσβαση ορίζεται ως ο τόπος, η θέση, η δίοδος, το πέρασμα από όπου μπορεί κανείς να πλησιάσει κάπου[2]. Συνεπώς με απλά λόγια η ανοικτή πρόσβαση είναι η ανεμπόδιστη προσέγγιση. Εν προκειμένω η ανοικτή πρόσβαση στη γνώση και όλους τους συντελεστές της είναι η ανεμπόδιστη προσέγγιση της γνώσης από εκείνους που παράγουν και εκείνους που προσλαμβάνουν γνώση συνήθως μέσω ενός επιστημονικού περιοδικού ή άλλου έργου. Η πραγματική ανοικτή πρόσβαση, συνεπώς αφορά τόσο στους συγγραφείς, το εκδοτικό μέσο και τους τελικούς αποδέκτες, δηλαδή τους χρήστες ή αναγνώστες. Με άλλα λόγια η πραγματική ανοικτή πρόσβαση είναι ψηφιακή ως προς τη μορφή της, απελευθερωμένη από χρεώσεις και περιορισμούς ως προς την άδεια χρήσης τους[3].
Η ανοικτή πρόσβαση ως κερδοφόρα επιχείρηση
Σύμφωνα με τον Harvey (2017) «Αυτό που αρχικά σχεδιάστηκε ως απελευθερωτικό καθεστώς συνεργατικής παραγωγής κοινών ανοιχτής πρόσβασης, έχει μετατραπεί σε καθεστώς υπερ-εκμετάλλευσης από το οποίο τρέφεται ελεύθερα το κεφάλαιο. Η απεριόριστη λεηλασία από μεγάλα κεφάλαια (όπως η Amazon και η Google) των δωρεάν αγαθών που παράγονται από ένα εργατικό δυναμικό έχει γίνει σημαντικό χαρακτηριστικό της εποχής μας. Αυτό μεταφέρεται στις αποκαλούμενες πολιτιστικές βιομηχανίες»[4].
Στην ανοικτή πρόσβαση χρησιμοποιούνται διάφορα κερδοφόρα μοντέλα, ανάμεσά τους το αποκαλούμενο χρυσό μοντέλο. Στο χρυσό μοντέλο ΑΠ, ο εκδότης παρέχει δωρεάν όλα τα άρθρα και το σχετικό περιεχόμενο στον ιστότοπο του περιοδικού. Σε τέτοιου είδους δημοσιεύσεις, τα άρθρα παρέχουν άδεια για κοινή χρήση και επαναχρησιμοποίηση μέσω των αδειών Creative Commons ή παρόμοιων[5]. Στην πλειοψηφία τους τα περιοδικά που ακολουθούν το συγκεκριμένο μοντέλο Χρέωση Επεξεργασίας Άρθρου (APC) υποχρεώνουν τον συγγραφέα να πληρώνει για την έκδοση του άρθρου[6] , αν και αυτό δεν αποτελεί εγγενή ιδιότητα του χρυσού μοντέλου ΟΑ.[7] Στο συγκεκριμένο μοντέλο ο συγγραφέας είναι εκτός εξίσωσης σε ό,τι αφορά στην Ανοικτή Πρόσβαση.
Ακολουθεί το πράσινο μοντέλο ΑΠ της αυτό-αρχειοθέτησης από τους συγγραφείς[8]. Ανεξάρτητα από τη δημοσίευση από έναν εκδότη, ο συγγραφέας δημοσιεύει το έργο και σε έναν ιστότοπο στον οποίο διαθέτει πρόσβαση, στο ερευνητικό ίδρυμα που χρηματοδοτεί ή φιλοξενεί το έργο, ή σε ένα ανεξάρτητο κεντρικό ανοιχτό αποθετήριο, όπου οι τελικοί χρήστες μπορούν να κατεβάσουν το έργο χωρίς να πληρώσουν[9].
Το Πράσινο Μοντέλο είναι θεωρητικά δωρεάν για τον συγγραφέα, ωστόσο ορισμένοι εκδότες χρεώνουν αμοιβή για κάποια πρόσθετη υπηρεσία, για παράδειγμα άρση του εμπάργκο χρήσης για τα τμήματα της εκτυπωμένης έκδοσης ενός άρθρου, που προστατεύονται από πνευματικά δικαιώματα[10].
Το Πράσινο μοντέλο ΑΠ είναι ευρέως διαδεδομένο, αλλά δέχεται πιέσεις από τους εκδότες, που θέτουν διάφορα εμπάργκο, για να καθυστερήσουν την αυτοαρχειοθέτηση και να κερδίσουν μακροπρόθεσμα[11]. Αν και σαφώς οι συγγραφείς έχουν μεγαλύτερη ελευθερία στο συγκεκριμένο μοντέλο, βάσει του πρωτογενούς ορισμού της Ανοικτής Πρόσβασης τίθενται εκτός εξίσωσης.
Η Υβριδική ΑΠ αφορά σε υβριδικά περιοδικά ανοικτής πρόσβασης, που περιέχουν ένα μείγμα άρθρων ανοικτής πρόσβασης και άρθρων κλειστής πρόσβασης[12]. Ο εκδότης που ακολουθεί το συγκεκριμένο μοντέλο χρηματοδοτείται εν μέρει από συνδρομές και παρέχει ανοιχτή πρόσβαση μόνο σε εκείνα τα μεμονωμένα άρθρα για τα οποία οι συγγραφείς (ή ο χορηγός της έρευνας) πληρώνουν τέλη δημοσίευσης[13]. Τα τέλη δημοσίευσης υβριδικού ΟΑ χρεώνονται επιπλέον των τελών συνδρομής, με αποτέλεσμα οι εκδότες να πληρώνονται δύο φορές για το ίδιο περιεχόμενο. Αν και οι εκδότες υποστηρίζουν ότι οι δύο πηγές εσόδων διατηρούνται χωριστές και ότι δεν υπάρχει διπλή χρέωση, οι Pinfield et al. (2016) υποδεικνύουν το αντίθετο[14]. Χρησιμοποιώντας δεδομένα από το Ηνωμένο Βασίλειο, ο Pinfield αναφέρει ότι οι χρεώσεις APC αποτελούν πλέον σημαντικό μέρος της σχέσης μεταξύ πανεπιστημίων και εκδοτών και «αυξάνουν σημαντικά το συνολικό κόστος της δημοσίευσης». Το υβριδικό μοντέλο δεν παρέχει διαφανείς ελέγχους για τη διπλή χρέωση εκτός από τις διαβεβαιώσεις των εκδοτών. Ακόμα και αν υπάρχουν τέτοιες διαβεβαιώσεις το ζήτημα παραμένει ασαφές, δεδομένου ότι είναι συχνά δύσκολο να επαληθευτεί[15].
Εάν οι εκδότες ήθελαν πραγματικά να αποδείξουν ότι δεν υπάρχει διπλή χρέωση, θα πρέπει να είναι πλήρως διαφανείς ως προς τις τιμές και τα έσοδά τους και να είναι έτοιμοι να ανοίξουν τα βιβλία τους για ανεξάρτητο έλεγχο. Και σε αυτή την περίπτωση οι συγγραφείς παραμένουν σαφώς εκτός εξίσωσης.
Η χάλκινη ΑΠ με τη σειρά της αφορά σε άρθρα ανοικτής πρόσβασης που διαβάζονται δωρεάν μόνο στη σελίδα του εκδότη, αλλά δεν διαθέτουν σαφώς αναγνωρίσιμη άδεια[16]. Τέτοια είδη συνήθως δεν είναι διαθέσιμα για επαναχρησιμοποίηση. Η περιστασιακή μελέτη των επιφανών υβριδικών περιοδικών από τους μεγαλύτερους εμπορικούς εκδότες αποκαλύπτει ότι πολλά άρθρα έχουν επισημανθεί ως “δωρεάν”. Ωστόσο, αυτή η “δωρεάν” ετικέτα μπορεί να σημαίνει ότι είναι δωρεάν για ανάγνωση μόνο στον ιστότοπο του περιοδικού. Ο εκδότης μπορεί, θεωρητικά, να ανακαλέσει αυτήν την πρόσβαση ανά πάσα στιγμή. Η αξία αυτής της δωρεάν πρόσβασης είναι σαφώς υπέρ του εκδότη. Εμφανίζει δωρεάν ορισμένα άρθρα, αυτά που πιστεύει ότι θα προσελκύσουν τους αναγνώστες, την προσοχή και τις παραπομπές στο περιοδικό του. Κάτι τέτοιο αυξάνει τη φήμη του περιοδικού και ταυτόχρονα αυξάνει βέβαια τις χρεώσεις των συνδρομών σε ιδρύματα και αναγνώστες[17]. Εκτός εξίσωσης παραμένει ο συγγραφέας, το έργο του οποίου βέβαια χρησιμοποιείται ως μέσο για την αύξηση του κέρδους του εκδότη.
Το μοντέλο ανοικτής πρόσβασης Διαμάντι: Τάσεις για το μέλλον
Το μοντέλο Διαμάντι ΑΠ συνδέεται με επιστημονικά περιοδικά που δημοσιεύουν σε καθεστώς ανοικτή πρόσβασης χωρίς χρέωση συγγραφέων για την επεξεργασία των άρθρων[18] και αποκαλείται ενίοτε «πλατίνα ΑΠ». Δεδομένου ότι δεν χρεώνουν ούτε αναγνώστες ούτε συγγραφείς, οι εκδότες συχνά αναζητούν εναλλακτικές πηγές χρηματοδότησης, είτε από την κοινότητα που περιβάλλει το περιοδικό ή από εξωτερικές πηγές, όπως η συνεισφορά ακαδημαϊκών ιδρυμάτων και οργανώσεων[19].
Σύμφωνα με έρευνα που διεξήχθη για το συγκεκριμένο συνεργατικό μοντέλο δημοσίευσης με γνώμονα την κοινότητα χρειάζεται καλύτερη οργάνωση, συντονισμός και χρηματοδότηση, προκειμένου να υποστηριχθούν οι ερευνητές-συγγραφείς στη διάδοση του έργου τους. Οι ερευνητές θεωρούν τα συγκεκριμένα στοιχεία απαραίτητα για τη μακροπρόθεσμη βιωσιμότητα αυτού του μοντέλου ανοικτής πρόσβασης και την αποκάλυψη του πλήρους δυναμικού της στο πλαίσιο της ανοικτής επιστήμης[20].
Πώς είναι δυνατόν να προωθηθεί το μοντέλο Diamond Open Access; Η προώθηση αφορά σε μέτρα πολιτικής και υλική υποστήριξη. Ένα μεγάλο μέρος των χρημάτων που προέρχονται από τη φορολόγηση αποδίδεται σε πανεπιστήμια και βιβλιοθήκες προκειμένου να πληρωθούν συνδρομές σε κλειστής πρόσβασης περιοδικά και στην αγορά βιβλίων από εταιρικούς εκδότες. Επιπλέον, χρηματοδοτικά ιδρύματα που διαθέτουν προγράμματα δημοσίευσης, υποχρεώνουν τους συγγραφείς-ερευνητές να μπουν σε πρόγραμμα επιδοτήσεων. Αυτές οι επιδοτήσεις καταλήγουν έμμεσα ή άμεσα σε εταιρικούς εκδότες. Η άμεση και έμμεση χρηματοδότηση των εταιρικών εκδόσεων εγκαταλείπεται στο συγκεκριμένο μοντέλο Ανοικτής Πρόσβασης που χρειάζεται «καινοτόμα μέτρα πολιτικής που υποστηρίζουν τη δημοσίευση περιοδικών και βιβλίων Diamond Open Access (DOA)»[21].
Οι Fuchs and Sandoval (2013) προτείνουν ένα τέτοιο βασικό σώμα καινοτόμων μέτρων πολιτικής:
«α) Μοντέλα δημόσιας χρηματοδότησης για το Diamond Open Access (DOA) που να επιτρέπουν την απασχόληση βοηθών σύνταξης, αναγνωστών δοκιμίων, σχεδιαστών, τεχνικών κ.λπ.
β) Πολιτικές υποχρεωτικής χρηματοδότησης, αξιολόγησης και προώθησης από ερευνητικά συμβούλια, ιδρύματα τριτοβάθμιας εκπαίδευσης και αξιολόγησης έρευνας, πανεπιστήμια, σχολές και τμήματα που λαμβάνουν υπόψη μόνο τις δημοσιεύσεις Diamond Open Access (DOA) ή δίνουν ιδιαίτερη προτεραιότητα σε κριτικές, προωθήσεις και ερευνητικές αξιολογήσεις τέτοιων δημοσιεύσεων.
γ) Τα πανεπιστήμια να εφαρμόζουν πολιτικές που δίνουν ιδιαίτερη προσοχή στο έργο του συντάκτη, τους διευθυντή σύνταξης, του κριτή (ομότιμου αναθεωρητή) ή του μέλους της συντακτικής επιτροπής για το Diamond Open Access (DOA).
δ) Αντικατάσταση του κύριου ρόλου που παίζει το Science Citation Index (SCI), το Social Sciences Citation Index (SSCI) και το Arts and Humanities Citation Index (AHCI) σε πολλές ακαδημαϊκές αξιολογήσεις από Καταλόγους Περιοδικών Ανοικτής Πρόσβασης, όπως το DOAJ.
ε) Όλα τα ερευνητικά συμβούλια θα πρέπει να θεσπίσουν υποχρεωτικές πολιτικές, που να εξασφαλίζουν ότι οι ερευνητές που λαμβάνουν χρηματοδότηση, υποχρεούνται να δημοσιεύουν στο Diamond Open Access (DOA).»[22].
Συμφωνούμε ως προς την αντικατάσταση δεικτών που δημιουργήθηκαν από εταιρικούς εκδότες για τους εταιρικούς εκδότες και για το γεγονός ότι αναδεικνύονται οι ρόλοι τουλάχιστον του ομότιμου αναθεωρητή, του κριτή δηλαδή, αλλά διαφωνούμε ότι το DOAJ είναι Κατάλογος Περιοδικών Ανοικτής Πρόσβασης, για λόγους που θα εξηγήσουμε σε διαφορετική ενότητα, για τους υποτιθέμενους καταλόγους περιοδικών ανοικτής πρόσβασης
Σημειώσεις-Παραπομπές
[1] greek-language.gr, ανάκτηση 24/7/2021.
[2] greek-language.gr, ανάκτηση 24/7/2021.
[3] Suber 2012, 4.
[4] Harvey 2017, 96.
[5] Suber 2012, 68-69.
[6] Schroter and Tite 2006, 141-148.
[7] Eve 2014, 1-42.
[8] Πράσινο με κεφαλαίο Π αναφέρεται στην αυτοαρχειοθέτηση αντιγράφου ανοικτής πρόσβασης, όσον αφορά στον τελικό χρήστη, ενώ το πράσινο με μικρό «π» αναφέρεται στον χρωματικό κώδικα του RoMEO (Rights Metadata for Open Archiving) σχετικά με την πολιτική του εκδότη όσον αφορά στην αυτοαρχειοθέτηση.
[9] Gadd and Troll Covey 2019, 106.
[10] Gadd and Troll Covey 2019, 114.
[11] Peruginelli and Faro 2019, 118.
[12] Laakso and Björk 2016, 919-932. Βλ. επίσης Suber 2012, 140-141.
[13] Suber 2012, 140.
[14] Pinfield et al. 2016, 1751-1766.
[15] Björk & Solomon, 2014, 93-103.
[16] Piwowar et al. 2018, e4375.
[17] Costello 2019, 69-72.
[18] Fuchs and Sandoval 2013, 428. Επίσης, Gajović 2017, 261.
[19] Normand 2018, 3-4.
[20] Bosman et al. 2021, 6.
21] Fuchs and Sandoval 2013, 339.
[22] Fuchs and Sandoval 2013, 339-340.
Βιβλιογραφία
Björk, B.C., & Solomon, D. 2014. How research funders can finance APCs in full OA and hybrid journals, Learned Publishing, 27(2), 93-103.
Bosman, J., Frantsvåg, J E., Kramer, B., Langlais, P-C., & Proudman, V. 2021. “OA Diamond Journals Study. Part 1: Findings”, Zenodo, 6-128.
Costello, E. 2019. “Bronze, free, or fourrée: An open access commentary”, Science Editing, 6 (1): 69-72.
Fuchs, C., Sandoval, M. 2013. “The diamond model of open access publishing: Why policy makers, scholars, universities, libraries, labour unions and the publishing world need to take non-commercial, non-profit open access serious”. TripleC. 13(2): 428-443.
Gadd, E., Troll Covey, D. 2019. “What does ‘green’ open access mean? Tracking twelve years of changes to journal publisher self-archiving policies,” Journal of Librarianship and Information Science, 51(1): 106-122.
Gajović, S.2017. “Diamond Open Access in the quest for interdisciplinarity and excellence”. Croatian Medical Journal. 58(4): 261–262.
Eve, M. P. 2014. “Introduction, or why open access?” In Open Access and the Humanities, (1-42), Cambridge: Cambridge University Press.
Harvey, D. 2017. Marx, Capital and the Madness of Economic Reason, London: Profile Books.
Laakso, M., Björk, B.C. 2016. “Hybrid open access—A longitudinal study”, Journal of Informetrics. 10 (4): 919-932.
Normand, S. 2018. “Is Diamond Open Access the Future of Open Access?.” The iJournal: Graduate Student Journal of the Faculty of Information, 3(2): 1-7.
Peruginelli, G., Faro, S. 2019. Knowledge of the Law in the Big Data Age, Amsterdam: IOS Press.
Pinfield, S., Salter, J., Bath, P.A. 2016. The “total cost of publication” in a hybrid open-access environment: Institutional approaches to funding journal article-processing charges in combination with subscriptions. J Assn Inf Sci Tec, 67: 1751-1766.
Piwowar, H., Priem, J., Larivière, V., Alperin, J.P., Matthias, L., Norlander, B., Farley, A., West, J. Haustein, St. 2018. “The state of OA: a large-scale analysis of the prevalence and impact of Open Access articles”. Peer J. 6: e4375.
Suber, P. 2012. Open Access, Cambridge & Mass.: MIT Press.
Schroter, S., Tite, L. 2006. “Open access publishing and author-pays business models: a survey of authors’ knowledge and perceptions”. Journal of the Royal Society of Medicine. 99(3): 141-148.
Συνεχίζεται…