Μουσικοθεραπεία από την εμβρυϊκή περίοδο

Κ. Ταμπάκη, Θ. Ταμπάκης, Γεν. Περιφ. Νοσοκομείο Αλεξανδρούπολης: Νεογνολογικό Τμήμα

Παραπομπή ως: Κ. Ταμπάκη, Θ. Ταμπάκης. Μουσικοθεραπεία από την εμβρυϊκή περίοδο. Archive. 2014;10:51–55. DOI:10.5281/zenodo.4506875, ARK:/13960/t77t83f3q

Abstract
Of all Fine Arts, music is the only one that has been used so much over time as a healing medium. It is truly paradoxical that while for the nature and purpose of music, philosophy and science could not agree, its healing properties have been universally recognized. The question is therefore reasonable. Τo what extent does music owe the possibility of entering the field of science, without abandoning the field of art? What qualities make this specialty a tool in the hands of music therapists, psychiatrists, physiotherapists, educators, to even formulate the view that “every disease is a musical problem and treatment is a musical solution”?.

Από όλες τις Καλές Τέχνες, η μουσική είναι η μόνη που χρησιμοποιήθηκε τόσο πολύ και διαχρονικά και ως θεραπευτικό μέσο. Είναι αληθινά παράδοξο ότι, ενώ για τη φύση και το σκοπό της μουσικής, η φιλοσοφία και οι επιστήμες δεν μπόρεσαν να συμφωνήσουν, οι θεραπευτικές ιδιότητές της γνώρισαν καθολική αναγνώριση. Εύλογο συνεπώς και το ερώτημα. Σε τι οφείλει η μουσική τη δυνατότητα να εισέρχεται στην περιοχή της επιστήμης, δίχως να εγκαταλείπει το χώρο της τέχνης; Ποιες ιδιότητες συνιστούν αυτήν την ιδιαιτερότητά της να γίνεται εργαλείο στα χέρια των μουσικοθεραπευτών, των ψυχιάτρων, των φυσιοθεραπευτών, των παιδαγωγών, ώστε να διατυπωθεί ακόμη και η άποψη πως «η κάθε ασθένεια είναι ένα μουσικό πρόβλημα και η θεραπεία μια μουσική λύση»;

Ιστορική αναδρομή
Η έννοια της μουσικής θεραπείας είναι τόσο παλιά, όσο και η μουσική. Ο πρωτόγονος άνθρωπος πίστεψε στην ύπαρξη τόσο των κακών, όσο και των καλών πνευμάτων. Θεωρούσε ότι τα κακά προκαλούν τις συμφορές του, ανάμεσά τους και η ασθένεια, ενώ τα καλά, την επέμβαση των οποίων επικαλείται ο μάγος-θεραπευτής της φυλής, τον απαλλάσσουν από τα παθήματά του. Στη διαδικασία αυτή η μουσική έπαιζε το ρόλο της επικοινωνίας του θεραπευτή με τα πνεύματα. Απαραίτητη προϋπόθεση για τη θετική αποτελεσματικότητα ήταν η αμοιβαία πίστη, του μάγου στις ικανότητές του και του ασθενούς στη μαγική δύναμη του θεραπευτή και της τελετουργικής διαδικασίας. Το πέρασμα από τον πολιτισμό των τοτέμ στον κόσμο των θρησκευτικών δοξασιών, ήταν εξέλιξη που πήρε στην ανθρωπότητα χιλιάδες χρόνια. Ακόμη και σήμερα γίνεται λόγος για άτομα που κατέχονται από το πνεύμα του κακού (δαιμονισμένοι). Ενώ όμως οι αντιλήψεις για την ασθένεια και την αντιμετώπισή της έχουν αλλάξει στη διαδρομή των αιώνων, η αντίδραση του ανθρώπου στο ηχητικό-μουσικό φαινόμενο φαίνεται πως παραμένει αμετάβλητη. Η χρησιμοποίηση π.χ. των επωδών για τη θεραπεία των ανθρώπων και των ζώων, την αποτροπή δύσκολων και καταστροφικών καιρικών συνθηκών, ήταν πλατιά διαδεδομένη στους αρχαίους Έλληνες.

Η γνώση του παρελθόντος είναι δημιουργία για το μέλλον. Διαβάζοντας, δηλαδή, κανείς το παρελθόν από την αρχαία ελληνική γραμματεία, βάζει τις βάσεις, κτίζει το μέλλον της μουσικοθεραπείας του αύριο. Ο Όμηρος περιγράφει πως ο Οδυσσέας «..συγκράτησε το μαύρο αίμα με επωδές..» (Οδύσσεια Τ456). Οι Έλληνες φιλόσοφοι πίστευαν πως η μουσικοθεραπεία είχε την έννοια της αποκατάστασης στη διαταραγμένη αρμονία σώματος και ψυχής, αντίληψη που δεν απέχει από τις σύγχρονες αρχές της ιατρικής (νους υγιής εν σώματι υγιή). Οι Πυθαγόρειοι χρησιμοποιούσαν τη μουσική άλλοτε για να αποκαθιστούν τα πάθη, τις απελπισίες και τους δυνατούς πόνους, και άλλοτε για την οργή, τους θυμούς και για κάθε παρέκκλιση της ψυχής που νοσεί. Πρώτοι αυτοί εξέτασαν τη σχέση μουσικών ήχων και αριθμών. Οι Ορφικοί ισχυρίζονταν ότι οι επωδές τους είχαν τέτοια δύναμη που μπορούσαν να καθάρουν ακόμη και αμαρτίες προγόνων. Ο Δημόκριτος πίστευε πως τα ηχητικά κύματα του αυλού επιδρούν θετικά στο πάσχον σημείο, λόγω της δόνησης στους πάσχοντες μυς. Ο Πλάτων στους Διαλόγους αναφέρει: «..κοντά στο φάρμακο είναι και μερικές επωδές, τις οποίες αν απαγγείλει κανείς και συγχρόνως παίρνει το φάρμακο, αυτό τον θεραπεύει τελείως..» (Πλάτων, Χαρμίδης, 155e). Μπορεί ο Ιπποκράτης να είναι ο πατέρας της Ιατρικής, ο Πλάτων όμως και ο Αριστοτέλης θεωρούνται οι πρόδρομοι της μουσικοθεραπείας, με την έννοια ότι πρέσβευαν την ελεγχόμενη και όχι αλόγιστη χρήση της μουσικής (Πλάτων Τίμαιος c,d,e, Αριστοτέλους, Πολιτικά θ7, 1342α, 1-12).

Αργότερα, η αποτελεσματικότητα των επωδών υιοθετήθηκε διαμεσολαβημένη από την χριστιανική πίστη. Οι απειλές και οι αφορισμοί των Πατέρων της Εκκλησίας δεν έφεραν αποτελέσματα. Τους ιερείς-θεραπευτές διαδέχτηκαν οι εξορκιστές, οι επωδές αντικαταστάθηκαν από ξόρκια, φοβέρες, γητειές. Στην Αναγέννηση, η ανανέωση του ενδιαφέροντος των ουμανιστών ξαναέβαλε σταδιακά τα θεμέλια της μουσικοθεραπείας. Θεωρητικοί όπως ο Καεντάνο, ο Παράκελσος, ο Φιντσίνο, ο Κέπλερ κ.α., υπογραμμίζουν τη θεραπευτική αξία της μουσικής. Ο Κίρχερ, ο Λάιμπνιτς, ο Σομέ, ο Πάργκετερ, ο Μαζόν κ.ά. υιοθετούν τη μουσική ως φάρμακο.

Ωστόσο, ως τις αρχές του 20ού αιώνα, οι επιστήμονες δεν είχαν παρατηρήσει ούτε μελετήσει συστηματικά τις επιδράσεις της μουσικής σε παραμέτρους της λειτουργίας του ανθρώπινου σώματος. Μόλις το 1950 δημιουργήθηκε η Αμερικανική Εταιρεία Μουσικοθεραπείας προκειμένου να μελετήσει την κλινική εφαρμογή και έρευνα της μουσικοθεραπείας. Την τελευταία δεκαετία, με την πρόοδο της μαγνητικής τομογραφίας και την εμφάνιση της τομογραφίας εκπομπών ποζιτρονίων, έχει γίνει δυνατή η εξονυχιστική μελέτη των επιδράσεων της μουσικής στον ανθρώπινο εγκέφαλο. Τα συμπεράσματα έχουν κινητοποιήσει πολλούς κλινικούς γιατρούς σε διάφορες ειδικότητες, που χρησιμοποιούν τη μουσική ως συμπληρωματικό θεραπευτικό μέσο.

Στόχοι και εφαρμογές της μουσικοθεραπείας στην ιατρική είναι η αντιμετώπιση του πόνου, η αντιμετώπιση του ψυχοσωματικού στρες, η βοήθεια της μητέρας στον τοκετό, η χρήση στις μονάδες πρόωρων νεογνών, η βοήθεια στη μετεγχειρητική ανάρρωση, η ανακουφιστική θεραπεία καρκινοπαθών, οι εφαρμογές σε μονάδες εντατικής θεραπείας καρδιοπαθών, οι εφαρμογές στη νόσο Αλτσχάιμερ, η αντιμετώπιση της κατάθλιψης, η βελτίωση της επικοινωνίας ψυχιατρικών ασθενών και πλείστες άλλες εφαρμογές. Οπωσδήποτε, γενικό στόχο της μουσικοθεραπείας αποτελεί η αύξηση της αισιόδοξης σκέψης στα προβλήματα της ζωής, στοιχεία που συμβάλλουν στην ενίσχυση του ανοσοβιολογικού συστήματος.

Η ευμενής όμως επίδραση της μουσικής δεν αφορά μόνο στον άνθρωπο. Στο παρελθόν έχουν γίνει πολυάριθμες μελέτες, οι οποίες έχουν δείξει ότι τα ζώα έχουν μουσικές προτιμήσεις. Π.χ. έχει αποδειχθεί ότι οι αγελάδες παράγουν περισσότερο γάλα υπό τους ήχους απαλής μουσικής, ή ότι αυξάνεται η παραγωγή αυγών στις κότες που ακούν ραδιόφωνο. Ομάδα επιστημόνων της σχολής ψυχολογίας του πανεπιστημίου Κουΐνς στο Μπέλφαστ, έδειξε ότι οι σκύλοι τάσσονται σαφώς υπέρ της κλασικής μουσικής. Υπό τους ήχους των Μπαχ, Βιβάλντι και Μότσαρτ επέδειξαν την καλύτερη δυνατή συμπεριφορά τους: ευεξία, ελάχιστο έως καθόλου γάβγισμα, χαλάρωση και ανάπαυση. Τουναντίον, στο άκουσμα της χέβι μέταλ μουσικής, έκαναν τον περισσότερο θόρυβο, ήταν ανήσυχοι και υπερκινητικοί.

Μουσική και κύηση
Οι πρώτες ηχητικές μνήμες για τον άνθρωπο ξεκινούν από την ενδομήτρια ζωή, καθώς η ακοή είναι η πρώτη αίσθηση που εμφανίζεται και η τελευταία που εξαφανίζεται. Οι ενδομήτριοι ήχοι αποτυπώνονται μέσα μας και μας ακολουθούν πάντα. Οι ακουστικές εμπειρίες του εμβρύου αποτελούν το κυριότερο ερέθισμα για εγκεφαλική ανάπτυξη. Το ενδομητρικό «αμφιθέατρο» αποτελεί τη σημαντικότερη εκπαιδευτική διαδικασία της ζωής μας. Οι ηχητικές εντυπώσεις της ενδομήτριας ζωής αποτελούν ένα γενετική ηχητικό μωσαϊκό, που σε συνδυασμό με τις κληρονομικές ηχητικές εμπειρίες της οικογένειας και της φυλής του κάθε ατόμου, καθώς και τις καθαρά προσωπικές εμπειρίες της πορείας του στη ζωή, καθορίζουν την ηχητική του ταυτότητα, βασική έννοια της μουσικοθεραπείας.

Τα έμβρυα ακούν το ρυθμικό ήχο της μητρικής καρδιάς περίπου 26 εκατομμύρια φορές. Η αίσθηση αυτού του ρυθμού, που ασκεί ένα είδος προστασίας στον άνθρωπο και συνδέεται με την ασφάλεια που παρέχει το περιβάλλον της μήτρας, είναι μεγάλης σημασίας για τη ζωή. Ακόμη και οι ήχοι της ροής του αίματος μέσα από τον πλακούντα μπορούν να ακούγονται από το έμβρυο σε αρκετή ένταση, κατά τη διάρκεια της ενδομήτριας ζωής. Ιατρικές μελέτες που χρησιμοποιούν υπερήχους έχουν δείξει ότι μετά την 16η εβδομάδα κύησης το έμβρυο μπορεί να αντιδρά σε εξωγενείς ήχους.

Η ενδομήτρια συσκευή που περιλαμβάνει και την αμνιακή συσκευή, δρα ως ένα είδος ηχητικού φίλτρου, που περιορίζει τη διάδοση κάποιων ηχητικών συχνοτήτων προς το έμβρυο. Για συχνότητες μεγαλύτερες από 500 Hz υπάρχει ελάττωση της τάξης των 40-50 db στο επίπεδο του αισθητηρίου της ακοής των εμβρύων, ενώ για συχνότητες μικρότερες από 500 Hz υπάρχει ελάττωση της τάξης των 10-20 db. Το έμβρυο μπορεί να ακούει ανθρώπινη φωνή και μουσική στο φάσμα των συχνοτήτων μικρότερων από 500 Hz, όταν η ένταση του ήχου ξεπερνά τα 60 db. Ανάλυση 212 ερευνητικών μελετών που αφορούσαν σε δίδυμα άτομα, έδειξε ότι οι κοινές ακουστικές εμπειρίες της ενδομήτριας ζωής εξηγούν κατά περίπου 20% την υψηλή συσχέτιση μεταξύ του δείκτη νοημοσύνης των διδύμων που μεγαλώνουν ξεχωριστά. Ετσι, φαίνεται ότι οι ακουστικές εμπειρίες του εμβρύου αποτελούν το κυριότερο ερέθισμα για την ανάπτυξη του εγκεφαλικού φλοιού.

Μουσική σε Νεογνολογικές μονάδες
Η διαδικασία εκμάθησης των ήχων αρχίζει από την εμβρυϊκή περίοδο. Το έμβρυο αντιλαμβάνεται τόσο τους μουσικούς ήχους, όσο και τις μελωδίες. Ένα μωρό που η μητέρα του το κρατά αγκαλιά στο αριστερό της χέρι, ακούει τους χτύπους της καρδιάς καθαρότερα και ηρεμεί. Η μουσικότητα των ήχων της καρδιάς πιθανόν να αποτελεί το ελιξήριο εθισμού στο μωρό. Τα νεογνά, αλλά και τα βρέφη, έχουν μεγάλη ανάγκη να αισθάνονται ασφαλή. Είναι ομοιότροπες ανά τους αιώνες οι βρεφοκρατούσες μητέρες. Σε αρχαιολογικά μουσεία, σε εκκλησιαστικά, σε λαογραφικά, σε φωτογραφικά μουσεία, σε πινακοθήκες, αλλά και σε μαιευτήρια, σε νεογνολογικές μονάδες και σε εξωτερικά παιδιατρικά ιατρεία, βρέθηκε ότι τέσσερις στις πέντε μητέρες κρατούν εδώ και χιλιάδες χρόνια τα μωρά στην αγκαλιά τους ομοιότροπα, δηλαδή αριστερότροπα. Η έρευνα έγινε το 1998 και αφορούσε στη θέση που κρατιούνται τα μωρά στην αγκαλιά των γονιών τους. Για το σκοπό αυτό μελετήθηκαν 300 έργα τέχνης-φωτογραφίες με απεικονίσεις του ζεύγους μητέρα-παιδί, 100 στάσεις κράτησης με τον πατέρα και 100 με τη μητέρα στη μαιευτική κλινική και στα εξωτερικά ιατρεία του Νοσοκομείου Αλεξανδρούπολης. Το ποσοστό της αριστερότροπης κράτησης ήταν 80% για τις μητέρες, ενώ για τους πατέρες δε βρέθηκε προτίμηση. Αριστεροχειρία σε αμφότερους τους γονείς βρέθηκε περίπου 8%.Οι Τζον Μάνινγκ και Άντριου Τσάμπερλεν, ζωολόγοι του Πανεπιστήμιου του Λίβερπουλ στην Αγγλία, παρατηρούσαν για μεγάλο χρονικό διάστημα τη μητρική συμπεριφορά στους χιμπατζήδες, στους γορίλες, ουρακοτάγκους και πιθήκους. Οι παραπάνω ερευνητές υποστηρίζουν ότι η αριστερότροπη τάση είναι ανάλογη με τον άνθρωπο στα δύο πρώτα ζώα και σε μικρότερο ποσοστό στα δύο τελευταία.

Με τη λογική σκέψη ότι το κλάμα των μωρών οφείλεται σ ένα ποσοστό τουλάχιστον στην έλλειψη των παλμών της μητρικής καρδιάς, που για τόσους μήνες είχε συνηθίσει ν ακούει το έμβρυο, ο Ιάπωνας παιδίατρος Χαζίμε Μορούκα του Πανεπιστημίου Νίπον στο Τόκυο , τοποθέτησε μικροσκοπικά μικρόφωνα στη μήτρα τριών εγκύων γυναικών και κατέγραψε τον ήχο των παλμών της καρδιάς τους. Όταν ξανάπαιξε τη μαγνητοφωνημένη ταινία σε 300 νεογνά που έκλαιγαν, τα 85% είτε κοιμήθηκαν αμέσως, είτε σταμάτησαν να κλαίνε. Η κασέτα αυτή στην Ιαπωνία ήταν η πρώτη σε πωλήσεις στο ελεύθερο εμπόριο.

Ως γνωστόν, για την αντιμετώπιση του πόνου στις νεογνολογικές μονάδες, τα αναλγητικά και κατασταλτικά φάρμακα και κυρίως τα οπιοειδή, αποτελούν τον κυριότερο τρόπο αντιμετώπισης του πόνου που συνοδεύει τους διάφορους επώδυνους χειρισμούς. Ωστόσο, οι μη φαρμακευτικές παρεμβάσεις είναι επίσης σημαντικοί εναλλακτικοί τρόποι μείωσης της δυσφορίας και του στρες, ιδιαίτερα στα πρόωρα νεογνά.

Από την αρχαιότητα, σε όλες τις κοινωνίες το νανούρισμα και η τροφή υπήρξαν σημαντικός τρόπος ανακούφισης και ηρεμίας στα μωρά. Πρόσφατες μελέτες επαληθεύουν την εμπειρία γενεών και δείχνουν ότι τα διαλύματα γλυκόζης, σουκρόζης και το γάλα σε συνδυασμό με πιπίλα, έχουν αναλγητικό αποτέλεσμα. Αυτό μάλλον οφείλεται στην απελευθέρωση ενδογενών οπιοειδών. Παρόμοιο αναλγητικό αποτέλεσμα παρέχει το άγγιγμα, η ομιλία, καθώς και η τοποθέτηση του νεογνού σε θέση κάμψης του σώματος και των άκρων.

Η μουσική είναι επίσης και αυτή μια μη φαρμακευτική αναλγητική μέθοδος. Οι μελέτες του Αμερικανού αναισθησιολόγου Φρεντ Σβαρτς στη μονάδα εντατικής θεραπείας νεογνών του νοσοκομείου Πιέντμοντ στην Ατλάντα των ΗΠΑ, έδειξαν ότι νανουρίσματα με τη φωνή της μητέρας ή μουσικοί ήχοι που προσομοιάζουν με τους ήχους του εμβρυϊκού περιβάλλοντος, βοηθούν στην ταχύτερη απόκτηση βάρους, την ταχύτερη ανάπτυξη της περιμέτρου της κεφαλής και τη γρηγορότερη έξοδο από το τμήμα, σε σχέση με τα νεογνά που δεν εκτίθενται σ αυτούς τους ήχους. Στο πλαίσιο της έρευνας, τοποθετήθηκαν ειδικά μικρά ηχεία στις θερμοκοιτίδες, τα οποία μετέδιδαν σε 24ωρη βάση μουσική εδικά επιλεγμένη για το σκοπό αυτό, μέσω κεντρικού συστήματος αναμετάδοσης. Τα ηχεία ήταν σε απόσταση 3-10 ιντσών από τη θερμοκοιτίδα και παράλληλα γίνονταν μετρήσεις της έντασης του ήχου με ειδικές συσκευές, ώστε η ένταση να διατηρείται στα 75-85 db, με δυνατότητα αναπροσαρμογής της, ανάλογα με τις αντιδράσεις του νεογνού. Την όλη επιμέλεια είχαν ειδικά εκπαιδευμένες νοσηλεύτριες. Η θετική επίδραση της μουσικής ήταν εμφανής και αντικειμενικά μετρήθηκε από την αύξηση του οξυγόνου στο αίμα των πρόωρων νεογνών, την ελάττωση της καρδιακής συχνότητας, τη μείωση της αρτηριακής πίεσης και την ταχύτερη απόκτηση βάρους.

Εχει αποδειχθεί ότι η μείωση της συχνότητας του καρδιακού παλμού και της αρτηριακής πίεσης σχετίζεται με ελάττωση στο αίμα του επιπέδου των ορμονών που σχετίζονται με το στρες, όπως η αδρεναλίνη και η κορτιζόλη, ενώ φαίνεται ότι η χαλάρωση μέσω μουσικής μπορεί να επιδρά ακόμη και στα επίπεδα της αυξητικής ορμόνης και ων β-ενδορφινών. Βέβαια, για την εξαγωγή περισσότερο αξιόπιστων συμπερασμάτων θα χρειαστούν πολλές ακόμα κλινικές μελέτες. Θεωρείται σκόπιμο να διευκρινισθεί ότι η μουσικοθεραπεία δεν υποκαθιστά την φαρμακευτική αγωγή, την ψυχοθεραπεία, την ψυχανάλυση, τη φυσιοθεραπεία, την εργοθεραπεία, την ειδική παιδαγωγική. Είναι μέσον και μέθοδος που έρχεται συνεπίκουρος όλων των άλλων επιστημονικών μέσων και μεθόδων. Η μουσική, δηλαδή, δρα ως καταλύτης και συντελεί στην ομαλότερη πορεία και εφαρμογή της όλης θεραπευτικής αγωγής. Τότε, ίσως αποδειχθεί πλήρως ότι ο Πλάτων ήταν προφήτης στο έργο του Τίμαιος, όταν καθόριζε τον ακριβή τρόπο για το νόημα της μουσικής: η αρμονία της μουσικής μας δόθηκε από τους θεούς, όχι με στόχο την αλόγιστη ηδονή, αλλά με σκοπό να επιβάλλουμε τάξη στις ταραγμένες κινήσεις της ψυχής μας και να τις κάνουμε να μοιάζουν στο θείο πρότυπο.

Βιβλιογραφία
Ταμπάκης Θ. «Μουσική και Ιατρική», στο Δελτ. Α΄Παιδιατρ. Κλιν. Πανεπ. Αθηνών 1994, 41:375-379.
Μουσική και Ιατρική, Νέα Ακρόπολη, Αθήνα 1988.
Μαδένα Λ. «Η εφαρμογή της μουσικής θεραπευτικής αγωγής στην Παιδιατρική», στο Χρονικά Παιδ. Κλιν. Πανεπ. Θεσ/νίκης 1980, 1:93-97.
Dileo Ch., Music Therapy and Medicine: Theoretical and Clinical applications, American Music Therapy Association Inc. 1999.
Σαραφίδης, Κ, Δρόσου-Αγακίδου Β., «Ο πόνος και η αντιμετώπισή του στη νεογνική ηλικία», Παιδιατρική Βορείου Ελλάδος, 2001, 13:305-315.
Ταμπάκη, Κ. & Ταμπάκης, Θ., 2004, “Μουσικοθεραπεία από την εμβρυϊκή περίοδο”, στο Δελτίο Α΄ Παιδιατρικής Κλινικής Πανεπιστημίου Αθηνών, 51(2): 180-184.

Licensed under a Creative Commons Attribution-ShareAlike 4.0 International License. Writers are the copyright holders of their work and have right to publish it elsewhere with any free or non free license they wish.